Gornji Milanovac – Istorija i slike grada i okolnih mesta u opštini

Geografski položaj

Nalazi se južno od planine Rudnik na nadmorskoj visini 332 m., na reci Despotovici, okružen šumovitim predelima. Osnovnu karakteristiku reljefa ovog kraja čine široke i blage terase u koje su se usekli potoci i rečice i pretvorili ga u duge i široke kose i povijarce blagih strana.

Saobraćaj

Grad je železnicom uskog koloseka povezan s Čačkom, Užicem i Beogradom, a autobuskim saobraćajem s mnogim gradovima u republici, a u letnjoj sezoni i s nekim gradovima na moru.

Broj stanovnika

Prema poslenjem popisu grad Gordnji Milanovac imao je 24.216, a opština 47641 stanovnika.

Istorijat

Gornji Milanovac je naselje novijeg datuma, podignuto u šestoj deceniji XIX veka na teritoriji sela Brusnice, koja se pominje još u srednjem veku. U njoj je 14. avgusta 1354. godine boravio car Dušan prilikom pohoda na Mađare i tu je tada potpisao jednu povelju. Godine 1815. kada je grad Rudnik spaljen, Brusnica je postala sedište rudničke nahije. U njoj je rođen jedan od vojvoda prvog ustanka Milan Obrenović, brat po majci kneza Miloša.

S obzirom da Brusnica nije imala uslova za razvoj varoškog naselja, jer je terenski bila neporesna za širenje i besputna, srpska vlada je 1852. godine donela odluku da se novo naselje podigne na mestu zv. „Divlje polje” na reci Despotovici, koje je dotada bilo seoska utrina. Mesto je ispitano a zatim je izrađen plan grada od strane stručnjaka iz Beča. Tako je novo naselje dobilo prvi urbanistički plan u Srbiji i to još pre njegove izgradnje. Kuriozitet ovoga plana je taj što su sve ulice široke kao i trotoari, što su prave i seku se pod pravim uglom. U centru je postavljen trg u vidu pravougaonika.

Pored toga, placevi su isparcelisani za gradnju i određeno je gde će se podi- zati državne a gde privatne zgrade. Prva zgrada podignuta u novom naselju je zgrada Suda i Okružnog načelstva. To je ujedno i prva zgrada suda u Srbiji, u kojoj se on još i danas nalazi. Novo naselje je dobilo ime Despotovica po istoimenoj rečici i pod tim imenom se razvijalo sve do 3. aprila 1859. godine kada je ukazom kneza Miloša dobilo novo ime Gornji Milanovac, za uspomenu na njegovog brata Milana, a naziv „gornji” za razliku od Donjeg Milanovca na Dunavu.

Otada se Gornji Milanovac razvija kao središte upravne vlasti rudničkog okruga i crnogorskog sreza. Razvija se sitno zanatstvo i trgovina. Intenzivnije se razvija od 1877. godine tako da na početku ovog veka broji 1.800 stanovnika, s većim brojem zanatskih radnji, trgovina i ostalih javnih objekata.

Napredna strujanja i političke borbe u Gornjem Milanovcu javljaju se početkom ovoga veka, tako da 1903. godine zanatlije i sitni trgovci prvi put proslavljaju praznik rada Prvi maj. U tom vremenu je održano i više političkih zborova i na jednom od njih je usvojen program Srpske socijal-demokratske stranke. Kasnije se organizuju i prvi radnički sindikati u koje se učlanjuju najamni i esnafski radnici.

U jesen 1914. godine u Gornjem Milanovcu bio je smešten štab I srpske armije u zgradi Suda, odakle je Vojvoda Mišić izdao istorijsku zapovest, 20. novembra, za početak tzv. rudničke ofanzive protiv austro-ugarske vojske, koja je potom proterana iz Srbije.

Između dva sveteka rata mesto se razvija i dalje kao zanatsko i trgovačko i kao administrativni centar sreza takovskog. Javljaju se prvi začeci industrije. Osnivaju se fabrika bonbona i ratluka „Takovo” i ciglana. Razvojem industrije, zanatstva i trgovine političke suprotnosti se zaoštravaju, razvijaju se organizovani sindikati i osnivaju prve ćelije KPJ. Godine 1940. formira se Mesni, a maja 1941. i Sreski komitet partije.

Na poziv Partije, 1941. godine, stupa veliki broj omladinaca i intelektualaca u Takovsku partizansku četu koja je obrazovana 12. jula u selu Brezni kod Gornjeg Milanovca. Četa je bila u sastavu Čačanskog partizanskog odreda. Vrše se akcije i sabotaža, a 7. avgusta zapaljen je veliki senjak okupatorskog garnizona. Takovska četa prerasta u bataljon i uz pomoć drugih jedinica 28. septembra oslobađa Gornji Milanovac, zarobivši oko 100 Nemaca. Petnaestog oktobra iste godine jake nemačke snage napadaju grad i posle oštre borbe zauzimaju ga, potpuno ga spaljuju i odvode oko 150 talaca u Kragujevac, gde većinu od njih 21. oktobra streljaju.

Sedmog novembra četnici mučki napadaju Takovski partizanski bataljon i u zgradi Gradske bolnice zarobljavaju 133 borca. Predali su ih Nemcima a ovi su ih sve pobili na Krušiku u Valjevu. Krajem novembra, u toku prve ofanzive, preostali borci bataljona povlače se za Sandžak i ulaze u sastav II bataljona II proleterske brigade, u kome se ističu junaštvom, te su neki od njih proglašeni za narodne heroje.