Beograd za vreme despota Stefana Lazarevića (1403-1427)
Beograd prvi put je proglašen za glavni grad Srbije 1403 godine
Beograd je doživeo period najvećeg uspona za vreme despota Stefana Lazarevića (1403—1427). Tada je prvi put postao prestonica Srbije. Izgrađivan ,je više od dve decenije s mnogo sredstava i truda. Srbi su primili grad „razrušen i zapušten”, prema rečima savremenika. Odmah se pristupilo obimnim građevinskim radovima. Staro utvrđenje je odgovaralo potrebama Vizantije i Ugarske, ali ne i planovima despota Stefana. Na potpuno novoj osnovi izgrađeni su vojni objekti grada. Oni su prilagođeni novim uslovima ratovanja. Upotreba topova za napad i za odbranu, nametala je nove oblike utvrđenja.
Značajno je podignut nivo odbrane od neprijatelja
S kopnene strane, s koje se gradu najlakše prilazilo, podignuti su debeli dvostruki zidovi koje je odvajao dubok i širok rov. Duž ovih zidova izgrađene su mnogobrojne kule, koje su bile snabdevene topovima velikih dimenzija. U grad se ulazilo sa tri strane, sa istočne južne i zapadne. To su kapije koje i danas postoje u gradskoj tvrđavi, ali kao građevine ne potiču iz tog vremena. One su više puta rušene i izgrađivane. Posebna pažnja bila je posvećena zaštiti gradskih kapija. Njih su štitile „velike kule” i pokretni mostovi, koji su podizani verigama. S kopnene strane grad je bio gotovo neosvojiv. Postojala su i četvrta gradska vrata, koja su se nalazila na mestu gde se iz Donjeg grada ulazilo u tvrđavu.
Beograd je bio podeljen na dva dela: Gornji grad (na platou na kome se ranije nalazio rimski kastrum) i Donji grad, na prostoru prema rečnim obalama !(prostor na kome se danas nalazi kula Nebojša i kapija Evgenija Savojskog). Gornji grad je bio najutvrđeniji deo Beograda, u njemu se nalazio zamak despota Stefana, okružen veoma jakim kulama. Među njima se naročito isticala kula Nebojša. Naziv „Nebojše“ nosi danas jedina sačuvana kula na obali Dunava, Ona je preuzela ime ove najveće kule Gornjeg grada, kojajebila razorena za vreme borbi 1521. godine. Pored zamka despota Stefana, u Gornjem gradu nalazile su se kuće vlastele, zatim zgrade koje su koristili vojni zapovednici i vojska stacionirana u Beogradu. Zna se, da je i despotova sestra Olivera imala svoju kuću u Beogradu. I kasnije, u vreme ugarske i turske vlasti, u Gornjem gradu je bilo sedište vojnog zapovednika grada i vojske koja ga je čuvala. Arheološka iskopavanja, koja su nedavno vršena u Gornjem gradu, omogućila su da se pronađu temelji despotovog dvora i nekih kula koje su ga okružavale.
Danas nema nikakvih vidljivih tragova velikog gradskog naselja koje je postojalo u Donjem gradu. Taj deo Beograda bio je najviše rušen i uništavan, jer se grad mogao najlakše osvojiti s te strane. Samo jedan deo srednjevekovnog !zida sačuvan je na tom prostoru. S rečne strane Beograd je bio opasan jednostrukim zidom na kome je bilo više kula. Tu su se nalazile kuće zanatlija, trgovaca, stanovnika Beograda. Među građevinama se posebno isticala velika mitropolijska crkva, koju je despot obnovio i obdario mnogim posedima i prihodima. U blizini su se nalazile i druge crkve — crkva sv. Petke, i crkva posvećena Trima Jerarsima. U gradu je postojala bolnica i prihvatilište za strance.
Luka Beograd imala je važnu ulogu u odbrani Beograda od neprijatelja
Pristanište je bilo neobično važno za grad koji je bio podignut na obalama dveju velikih reka. Ono se nalazilo na Dunavu, pored današnje kule Nebojše. Još krajem prošlog veka mogli su se videti njegovi ostaci. Početkom XV veka tu se moglo smestiti oko 15—20 galija. Prilaz pristaništu branile su dve velike kule, međusobno povezane lancima. Tu su se sklanjale i ratne lađe i trgovački brodovi. Odatle je krenulo 14. jula 1456. godine 40 lađa u borbu protiv turske flote koja se nalazila kod Zemuna.
Srbi su bili poznati i kao odlični ratnici na vodi. Oni su dobro poznavali tokove Save i Dunava, bili su odlicni strelci I uporni sa u borbama sa turcima.Najvecim delom sačinjavali su posade malih ratnih lađa, poznate pod imenom šajki. Po rečima jednog očevica iz borbi 1456. godine Turci su ih se najviše bojali.
Beograd postaje trgovački centar Balkana
Nikada se gradsko naselje nije tako intenzivno razvijalo kao u doba despota Stefana. Stanovnici grada uživali su posebne privilegije u trgovini ne samo u Srbiji nego i u Ugarskoj. Bili su oslobođeni plaćanja raznih dažbina i drugih obaveza prema vladaru. Mnogobrojne povlastice koje je despot dao Beogradu uticale su da su se u njemu okupljali trgovci i iz drugih balkanskih oblasti, naročito Dubrovčani. Oni su trgovali različitim proizvodima, naročito rudarskim prerađevinama, među kojima je brebro bilo na prvom mestu po količini izvoza. Na beogradski trg donosili su i razne druge predmete — tkanine, zanatske proizvode, luksuzne predmete, nakit, so i drugo. Mnogi njihovi tovari nastavljali su put dalje prema Ugarskoj. U gradu su radile mnogobrojne zanatlije za potrebe dvora, vlastele i građana.
Beograd je bio kulturni centar Srbije
Beograd je u to doba bio kulturno središte Srbije. Na despotovom dvoru okupljali su se mnogi učeni ljudi, pisci. Među njima se isticao Konstantin Filozof, koji je napisao najlepše redove o srednjevekovnom Beogradu. Tu su prepisivane knjige, koje su naručivali pojedinci i crkva. Na despotovom dvoru postojala je i biblioteka. Beogradske crkve ukrašavane su.
Smrt despota Stefana Lazarevića
Iznenadna smrt despota Stefana, jula 1427. godine, prekinula je intenzivan razvoj Beograda. Po ranije sklopljenom ugovoru novi srpski vladar, Đurđe Branković, bio je obavezan da vrati grad Ugarskoj. Ugarski kralj Žigmund zahtevao je predaju grada bez odlaganja, a da bi se to i ostvarilo, pojavio se 1s velikom ,vojskom pred Beogradom. Na vest o Stevanovoj smrti, ‘Turci su s juga obnovili svoje napade. U kasnu jesen 1427. godine Beograd je predat kralju Žigmundu. On je više od dva meseca boravio u okolini grada nadgledajući povlačenje srpske vojske, dvora, vlastele. Odmah je organizovana nova uprava.
