Beograd u Prvom svetskom ratu (1914-1918)

Period uspona Beograda prekinut je 1914. godine kad grad ponovo doživljava tragične dane i postaje poprište novih ratnih sukoba.

Početak bombardovanja Beograda 28.jula 1914

Austro-ugarska vlada, koja je želela uništenje Srbije, iskoristila je Sarajevski atentat 1914. godine za konačni obračun sa Srbijom. Krajem jula predat je Srbiji ultimatum s vrlo teškim uslovima, koji ne bi mogla primiti vlada nijedne slobodne zemlje. U toku noći između 28. i 29. jula 1914. počinju prva austro-ugarska bombardovanja Beograda.

Masovno streljanje Srba u Zemunu i Petrovaradinu

Posle pobede na Ceru i proterivanja neprijatelja s teritorije Srbije ušla je srpska vojska 10. septembra 1914. prvi put u Zemun, oduševljeno dočekana. Međutim, srpska vojska, koja je doprla do Starih Banovaca i Stare Pazove, bila je primorana na povlačenje zbog nove ofanzive neprijatelja na Drini.

Srpski vojnici su 14. septembra napustili Zemun, a s njima veliki broj zemunskih i sremskih dobrovoljaca i izbeglica. Povratak austro-ugarskih vojnika obležen je velikim brojem hapšenja, sudjenja i streljanja ( u Zemunu i Petrovaradfinu). Takvi progoni nastavljeni su sve do 26 i 27 oktobra kada su se na Zemunskim ulicama pojavili oglasi koji su pozivali „svekoliko srpsko pučanstvo“ da se u roku od 24 časa spremi za polazak. U marvenim vagonima odvođeni su stanovnici Zemuna u dblove Slavonije i Hrvatske i proveli su u internaciji do 1916. kada su u povratku zatekli svoje domove opljačkane.

Austro-ugarska vojska zauzima Beograd

Posle velikih borbi, u noći između prvog i drugog decembra 1914. godine, austrijska vojska je zauzela Beograd. Međutim, opšta srpska protivofanziva potisnula je neprijatelja koji je u noći između 14. i 15. decembra napustio Beograd.

Rešene da unište Srbiju, centralne sile posle postignutih uspeha na istočnom frontu, poverile su komandu čuvenom nemačkom feldmaršalu Makenzenu koji je brižljivo pripremao austro-ugarske i nemačke trupe za napad na Beograd i Srbiju. Raspolažući velikom nadmoćnošću u ljudstvu i naoružanju, neprijatelj je počeo početkom oktobra 1915. godine novu ofanzivu protiv Beograda. Srpska vrhovna komanda mogla je da odvoji za odbranu Beograda svega 20 bataljona i 75 topova i dva eskadrona konjice.

Neprijatelj je prema Beogradu koncentrisao oko 300 topova, među kojima i najvećeg kalibra od 305 i 420 mm. Pored toga on je u napadu na Beograd koristio i rečne ratne brodove na Savi i Dunavu.

Neprijateljska artiljerija 5. oktobra 1915. počela je da tuče ceo prostor od prvih krovova na Savi i Dunavu pa sve do Košutnjaka i Dedinja. Zavesa smrti prekrila je Beograd, čiji su borci ginuli u rovovima, ali ih nisu napuštali. Najjača vatra otvorena je 7. oktobra i tada je počelo prebacivanje neprijateljskih trupa. Jedan korpus prebacio se preko Dunava, a drugi preko Save prema Adi Ciganliji.

Srpska artiljerija nije mogla da spreči prelaz neprijatelja. Na prilazima grada vodila se teška borba i neprijateljske trupe bile su sabijene uz nasip na Dunavu, ali ih je spasla intervencija monitora koji su tukli položaje srpske pešadije iz neposredne blizine. Borbe su se vodile i drugog dana kada je neprijatelj prodro u grad. Srpski vojnici borili su se hrabro i nisu štedeli svoje živote. Slavne su reči majora Dragutina Gavrilovića, koje je uputio braniocima Beorgada: „Tačno u tri časa neprijatelj se ima razbiti vašim silnim jurišem, razneti vašim bombama i bajonetima. Obraz Beograda, naše prestonice, mora biti svetao. Vojnici, junaci! Vrhovna komanda izbrisala je naš puk iz svog brojnog stanja. Naš puk je žrtvovan za čast Beograda i otadžbine. Vi nemate više da se brinete za vaše živote koji više ne postoje. Zato napred u slavu! Živeo Beograd”.

Punih sedam dana i noći trajale su borbe za šire područje Beograda, u kojima je osvajač imao 9.731 mrtvih i ranjenih vojnika.

Oslobodjenje Beograda u Prvom svetskom ratu (1918)

Beograd je preživeo teške dane pod okupacijom. Posle proboja Solunskog fronta 1918. godine, austro-nemačke jedinice ubrzano su se povlačile dočekali svoje oslobodioce.

5. novembra 1918. godine ušla je pobedonosna srpska vojska u Zemun, i to je bio kraj dvovekovne vladavine habsburške monarhije u našim krajevima severno od Save i Dunava.

Beograd – postaje prestonica jugoslovenske države

Ujedinjenjem Srba, Hrvata i Slovenaca, koje je proglašeno 1. decembra 1918. godine u Beogradu, Beograd je postao glavni grad nove države.

Beograd postaje sedište najvažnijih političkih, upravnih i vojnih ustanova, najznačajniji saobraćajni čvor i jedan od privrednih centara nove države. On postaje privlačna tačka za domaći i strani kapital, što dovodi do značajnog razvitka bankarstva, trgovine i industrije koja se sve više modernizuje. U tom periodu osnivala su se tekstilna, hemijska, elektrotehnička, drvna i metalurgijska preduzeća i počinje razvoj industrije motora i aviona. Pred drugi svetski rat 1940. godine, u Beogradu je bilo 240 industrijskih preduzeća sa oko 25.000 radnika.

Nagli razvitak privrede izazvao je povećanje broja stanovništva, tako da je Beograd u zajednici sa Zemunom 1921. godine brojao 130.000 stanovnika, 1931. godine — 266.000, a 1940. godine sa Zemunom i Pančevom, koji su mu ranije priključeni, Beograd je imao preko 430.000 stanovnika. To je vreme intenzivne građevinske delatnosti, jer je obogaćena buržoazija znatan deo kapitala plasirala u najamne zgrade, koje su donosile sigurnu i veliku rentu. Beograd počinje da se naglo razvija u pravcu Avale, Košutnjaka, Čukarice i prema Dunavu, dobija izgled modernijeg grada. U isto vreme na periferiji današnjeg Lekinog brda i Dušanovca nicala su neuređena i bez plana građena siromašna naselja.

Beogradsku arhitekturu ovog doba karakteriše velika šarenolikost koja je bila uslovljena malograđanskim težnjama obogaćene buržoazije za isticanjem svog bogatstva i moći. Tek tridesetih godina prodrla je i preovladala ekonomičnija i skladnija savremena arhitektura.

Beograd je imao značajnu ulogu i kao kulturni i prosvetni centar. U njemu su bile više i visoke škole, koje su imale oko 12.000 studenata, 23 srednje i 52 osnovne škole.