Kulturno istorijski spomenici i znamenitosti Vranja

Kao retko koji grad u Južnoj Srbiji, Vranje ima veliki broj kulturno- istorijskih spomenika, koji govore o burnoj prošlosti ove nekadašnje turske kasabe i koji danas predstavljaju svojevrsne turističke atraktivnosti.

Razvaline Markovog grada (Markovo kale) spadaju u red najstarijih spomenika Vranja. Ovo utvrđenje podignuto je pod Justinijanom I u VI veku, iz vojno-strateških razloga. I pored toga što su znatno oštećeni, zidovi ovog drevnog grada, na oko 4 kilometra od Vranja, još uvek prkose zubu vremena.

Crkvu Svetog Nikole, iznad samog Vranja, braća Balšići podigli su u XIV veku. Mnogo kasnije, 1890. godine, na temeljima stare crkve podignuta je nova bogomolja. U pretkosovskom periodu crkva je bila zaveštana hilendarskom manastiru.

Hamam datira iz XVI veka Tipično istočnjačka arhitektura. Zadan kamenim blokovima i tankim opekama. Prema predanju, malter je spravljan od jaja i peska. Pod Turcima je služio kao krematorijum, u kome su osuđenici spaljivani. Kasnije je pretvoren u haman, po čemu je naročito poznat iz romana „Nečista krv”, u kome je Borisav Stanković XV glavu posvetio hamanu. Nalazi se u ulici Petog kongresa, dobro je sačuvan i pod zaštitom je države.

Pašin konak podigao je Rajif beg Džinić 1765. godine. Ovaj monumentalni objekt čine dve zgrade (haremluk i selamluk), s naročito naglašenim strehama. Od 1881. do 1932. godine u njemu je radila Gimnazija. Kasnije je tu, do otvaranja Narodnog muzeja, bila smeštena opština. Konak je u glavnoj ulici i stavljen je pod zaštitu države.

Narodni muzej u Vranju nalazi se u centralnom delu grada u Ulici Pionirskoj broj 2, u čuvenom Pašinom konaku. Narodni muzej ima arheološko, etnološko i odeljenje NOR.

Beli most je takođe vezan za period petvekovnog robovanja pod Turcima. Podignut je 1844. godine kao spomenik nesrećne ljubavi između turkinje Ajše i srpskog pastira Stojana, koji su poginuli zajedno baš na tom mestu. Premošćuje obale Gradske reke i dobro je očuvan.

Spomenik oslobodiocima Vranja, po srpskom vojniku u bronzi popularno je nazvan „čika Mita”. Otkriven je 1903. godine. Otada je obvavljan dva puta, jer su ga bugarski okupatori rušili u oba svetska rata. Ovaj najpoznatiji spomenik Vranja nalazi se u glavnoj ulici, u jednom lepom parkiću, ispred zgrade Opštinske skupštine.

Kod Saborne crkve u Vranju, gotovo u samom centru grada, nalazi se spomenik oslobodiocima Vranja, podignut posle Prvog svetskog rata. Posle drugog svetskog rata obnovljen je kao Spomenik žrtvama fašističkog terora, 1951. godine.

Rodna kuća književnika Borisava Stankovića nalazi se u veoma pristupačnoj ulici Baba Zlate broj 7. Podignuta je polovinom XIX veka, s neznatnim izmenama, zadržala je svoj prvobitni oblik. Pod zaštitom je države.

Spomenik Borisava Stankovića (rad vajara Slavka Šoše) otkriven je septembra 1954. godine u Gradskom parku. Žićopisnu okolinu koristi veliki broj turista za fogografisanje gsraj Stankovićevog spomenika.

Arheološko odeljenje izlaže materijal preistorijskog i antičkog perioda. Centralno mesto u preistorijskom materijalu zauzima materijal s neolitskog naselja u Pavlovcu koji ima karakteristike najstarije neolitske kulture u Srbiji — starčevačke i mlade vinčanske. U materijalu se ističu veoma lepi primerci ljudske i životišske plastike kao i fragmenti bojene starčevačke keramike. Antički period zastupljen je materijalom iz rimskog naselja u Vranjskoj Banji i rimske nekropole.

Posebno je zanimljivo teg u obliku biste iz Konstantinovog doba.
Numizmatička zbirka prikazuje primerke rimskog, vizantijskog i našeg srednjevekovnog novca. Posebno se ističe dobro očuvan vizantijski zlatnik Anastazije.

Etnološko odeljenje prikazuje etnološko bogatstvo ovog kraja. Izloženi predmeti, usko vezani za čovečji rad i život, prikazuju domaću radinost i umetnost Vranja i okoline. Prezentirane narodne nošnje iz Vranja, pre i posle 1878. godine, Poljanice, Pčinje, Vlasine, bugarske i šiptarske manjine, prikazuju pravo bogatstvo misli i stvaralaštva naroda ovoga kraja.

Odeljenje NOR prikazuje najnoviju istoriju grada i okoline, obuhvataući period od kraja XIX veka pa nadalje.

Osnovno u prikazivanju predrevolucionarnog pokreta je isticanje teškog ekonomskog stanja stanovništva i razna politička strujanja s naglaskom na razvoj socijalističkog pokreta.

Sistematskim prezentiranjem eksponata o razvoju pokreta na ovom terenu od 1941. do 1945. godine prikazan je doprinos ovog kraja NOR-u naroda Jugoslavije.

Kultura

U kulturnom pogledu vranjska opština ima svoj individualitet i tradiciju. Mala građanska kasina s čitaonicom, voja je počela rad posle 1919. godine, nakon drugog svetskog rata narasla je u veliku narodnu čitaonicu pod imenom „Vora Stanković”, koja danas ima preko deset hiljada knjiga iz raznih oblasti. Narodna čitaonica smeštena je u novoj zgradi blizu Muzeja. Nešto dalje nalazi se Radnički univerzitet čiji je glavni zadatak praktično pripremanje mladih ljudi za rad i upravljače u privredi.

U gradu postoji i Amatersko pozorište koje je postiglo vidne rezultate u vranjskoj opštini, na republičkim takmičenjima i u inostranstvu. Folklorna grupa ovog pozorišta na „Vranjskom sevdahu”, koji se održava juna svake godine u živopisnoj kotlini Vranjske Banje, postigla je naročite uspehe.

Državni arhiv u Vranju formiran je početkom 1962. godine; raspolaže bogatom arhivsvom građom iz prošlosti ovog kraja.